W podstawie programowej kształcenia ogólnego wymagania edukacyjne zostały określone dla wszystkich przedmiotów. Każdy z nauczycieli prowadzących zajęcia dydaktyczne ma przypisaną sobie część, jest zobowiązany do realizacji celów w niej zawartych i jest rozliczany z tego zadania w ramach sprawowanego w szkole nadzoru pedagogicznego. Nie określono wymagań tego typu skierowanych wyłącznie do nauczycieli bibliotekarzy. Nie znaczy to, że praca dydaktyczna szkoły ich nie dotyczy. Przeciwnie, Ministerstwo Edukacji Narodowej wyznaczyło bibliotekom szkolnym szczególną rolę w procesie kształcenia. W preambule podstawy programowej kształcenia ogólnego, która weszła w życie 30 stycznia 2009 r., znajduje się zapis obowiązujący szkoły wszystkich typów na każdym etapie kształcenia: „Realizację powyższych celów powinna wspomagać dobrze wyposażona biblioteka szkolna dysponująca aktualnymi zbiorami, zarówno w postaci księgozbioru, jak i w postaci zasobów multimedialnych. Nauczyciele wszystkich przedmiotów powinni odwoływać się do zasobów biblioteki szkolnej i współpracować z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania uczniów do samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystania informacji”.

W świetle tego fragmentu bibliotece szkolnej przypisano zadanie wspierania realizacji podstawy programowej, a nauczycielom wszystkich przedmiotów zalecono podjęcie współpracy z nauczycielem bibliotekarzem. Dla prześledzenia, w jaki sposób ta kwestia wygląda w danej placówce, warto postawić kilka zasadniczych pytań.

Czy w bibliotece szkolnej jest dostępny tekst podstawy programowej?

Podstawa programowa kształcenia ogólnego została upowszechniona przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w tradycyjnej formie drukowanej jako ośmiotomowa publikacja Podstawa programowa z komentarzem. Tekst jest również dostępny online na stronie ministerstwa jako zbiór załączników do obowiązującego rozporządzenia. Dla wygody nauczycieli warto dysponować wersją książkową – można z niej wtedy korzystać w dowolnym miejscu i w każdym czasie. Poza tym nadal wiele osób woli pracować z tekstem drukowanym. Dostęp do podstawy programowej jest szczególnie istotny dla nowych nauczycieli, rozpoczynających pracę zawodową. Z reguły nauczyciele kolejny rok uczący danego przedmiotu mają fragment podstawy dotyczący ich pracy, ewentualnie tekst odnoszący się do wiedzy i umiejętności, jakie uczeń powinien uzyskać na poprzednim etapie kształcenia. Dzięki temu mogą formułować tzw. testy „na wejście”.

W pracy zespołów nauczycieli niejednokrotnie konieczna jest znajomość podstawy programowej różnych przedmiotów, np. przy planowaniu korelacji międzyprzedmiotowej lub realizacji projektów interdyscyplinarnych. Dysponowanie podstawą programową może się też okazać przydatne w kontaktach z rodzicami, dla wskazania konkretnych umiejętności, które uczeń powinien uzyskać w ramach zajęć edukacyjnych. Należy również pamiętać, że dyrektor szkoły, zatwierdzając do realizacji programy nauczania (w tym autorskie programy własnych nauczycieli), musi mieć możliwość sprawdzenia, czy program jest zgodny z podstawą programową. Stały dostęp do tego dokumentu jest więc niezbędny całej kadrze pedagogicznej.

Czy biblioteka szkolna jest dobrze wyposażona, czyli dysponuje aktualnymi zbiorami w postaci księgozbioru i zbioru multimediów? Czy nauczyciele realizujący w szkole podstawę programową odwołują się do zbiorów biblioteki?

Wskazane jest, by biblioteka dysponowała podręcznikami do kształcenia ogólnego i zawodowego zgodnymi z podstawą programową i szkolnym wykazem podręczników. W obliczu trudnej sytuacji finansowej szkół do wyjątków należą placówki zapewniające podręczniki swoim uczniom. Jeżeli jednak w bibliotece dostępne są podręczniki choćby w kilku egzemplarzach, to mogą być one wykorzystane podczas nagłych zastępstw oraz przez osoby, które zapomniały książki lub które zamierzają z niej skorzystać niezależnie od obecności przedmiotu danego dnia w planie zajęć.

Istotne jest przygotowanie biblioteki pod kątem kanonu lektur szkolnych i weryfikacja zasobu lektur z języka polskiego. Mimo dostępu do tekstów online drukowane egzemplarze lektur są wykorzystywane na lekcji i na ich podstawie nauczyciel polonista planuje tok zajęć. Liczba lektur obowiązkowych powinna być zbliżona do liczby osób w klasie, która będzie tekst omawiać w ramach obowiązkowych zajęć dydaktycznych. Jeżeli w szkole jest kilka klas równoległych, polonista w rocznym planie nauczania powinien przewidzieć inny termin omawiania lektury dla poszczególnych klas, by kolejno każdy z uczniów miał dostęp do książki. W tym kontekście konieczne jest porozumienie nauczyciela bibliotekarza z nauczycielem polonistą w celu ustalenia optymalnej liczby lektur i sposobu ich wykorzystania w trakcie roku szkolnego. Odnośnie innych przedmiotów przydatne okazuje się zbieranie dezyderatów czytelniczych – nauczyciel bibliotekarz uzyskuje wówczas wiedzę o tym, czego potrzebują nauczyciele do realizacji podstawy programowej (podręczniki, lektury, atlasy geograficzne, słowniki, repetytoria, filmy edukacyjne itp.). Również samodzielna analiza zapisów podstawy programowej dostarcza informacji, jakie pomoce dydaktyczne zostaną wykorzystane podczas lekcji. Przykładowo będą to słowniki i encyklopedie obrazkowe przeznaczone dla najmłodszych, słowniki określonych typów dla klas starszych, mapy topograficzne, klucz do oznaczania organizmów, roczniki statystyczne, akty prawne. Źródła te są wymienione w podstawie programowej i uznane za niezbędne do prawidłowej realizacji zajęć. Korzystne jest planowanie wszelkich zakupów książek i multimediów w porozumieniu z nauczycielem bibliotekarzem. Dzięki temu uzupełnianie szkolnych zasobów będzie racjonalne, realizowane z uwzględnieniem analizy istniejących zbiorów bibliotecznych (nauczyciel może „przeoczyć” fakt, że materiały, których potrzebuje, już znajdują się w bibliotece szkolnej).

Znajomość zbiorów bibliotecznych okazuje się przydatna także przy konstruowaniu przez nauczycieli zadań w ramach pracy domowej. Nauczyciel ma wówczas pewność, że źródła informacji są dostępne, a realizacja pracy domowej w pełni możliwa. Z kolei w przypadku, gdy uczeń sięga do źródeł pozaszkolnych – może to być dowodem na jego szczególny wkład pracy, co uzasadniałoby wyższą ocenę za pracę domową. Znajomość zasobów nabiera również znaczenia w kontekście udziału ucznia w konkursach naukowych, których regulaminy zawierają niejednokrotnie listę konkretnych lektur. Nie chodzi przy tym o ograniczanie się do zbiorów własnej biblioteki, ale o realistyczną ocenę dostępu do materiałów. Dla zachowania wysokich standardów w realizacji podstawy programowej istotne znaczenie ma także dostęp nauczycieli do materiałów metodycznych, aby doskonalili swój warsztat i pozyskiwali nowe narzędzia pracy w postaci odpowiednio dobranych form, metod i środków dydaktycznych. Biblioteka, w której aktualizuje się zasoby literatury pedagogicznej i gromadzi opracowania nauczycieli, może stać się pracownią samokształceniową dla wszystkich członków rady pedagogicznej.

Czy nauczyciele realizujący w szkole podstawę programową współpracują z nauczycielem bibliotekarzem w przygotowaniu uczniów do samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystywania informacji?

Nauczyciel bibliotekarz, planując pracę pedagogiczną na dany rok szkolny, może z własnej inicjatywy odnieść się do zapisów podstawy programowej i przygotować biblioteczną ofertę pod jej kątem. Dotyczy to w szczególności działań związanych z samokształceniem uczniów, wyszukiwaniem, selekcjonowaniem i wykorzystywaniem informacji. Sformułowanie zawarte w cytowanym fragmencie preambuły wskazuje jednak na konieczną w tym względzie inicjatywę nauczycieli bezpośrednio odpowiedzialnych za realizację podstawy programowej. Nawet najbardziej aktywny nauczyciel bibliotekarz nie zrealizuje w pojedynkę zalecanej współpracy.

Interdyscyplinarny charakter biblioteki pozwala na stworzenie w niej centrum wymiany informacji i pomysłów podczas realizowania w szkole projektów międzyprzedmiotowych. Biblioteka pomocna jest również w przypadku pojedynczych zajęć dydaktycznych. Nauczyciel bibliotekarz może udzielać wsparcia, udostępniając na przeprowadzenie zajęć pomieszczenia i sprzęt biblioteki oraz bogaty zasób informacji z wszelkich dziedzin, zawarty w księgozbiorze bibliotecznym, internecie i multimediach. Prowadzenie zajęć w bibliotece to dobra praktyka, wymagająca jednak klarownych zasad współdziałania, które pozwolą uniknąć dezorganizacji pracy. Przykładowo, jeżeli nauczyciel planuje lekcję w pomieszczeniach biblioteki, powinien uprzednio termin zajęć uzgodnić z nauczycielem bibliotekarzem. Dzięki temu możliwe będzie przygotowanie sprzętu, skompletowanie pomocy dydaktycznych, sprawne zaplanowanie zajęć dla innych klas, a lekcja w bibliotece nie zakłóci realizacji planowych zadań nauczyciela bibliotekarza.

Szczegółowe wskazówki co do obszarów wspólnych działań w szkole podstawowej, gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej znajdują się w podstawie programowej przypisanej poszczególnym przedmiotom na kolejnych etapach kształcenia. Zapisy dotyczą m.in.:

  • wyszukiwania informacji i samodzielnego korzystania z nich;
  • selekcji informacji, ich krytycznego odbioru (w tym reklamy i manipulacji językowej);
  • gromadzenia, przetwarzania i tworzenia informacji oraz technologii pracy umysłowej;
  • wiedzy o procesie uczenia się, sposobach radzenia sobie ze stresem;
  • prezentowania informacji, w tym opracowywania prezentacji multimedialnych.

Przykładowo z nauczycielem bibliotekarzem w szkole podstawowej powinni współpracować nauczyciele języka polskiego, języka obcego, zajęć komputerowych i przyrody (klasy IV-VI). W gimnazjum wspólną realizacją celów mogą zainteresować się nauczyciele języka polskiego, języka obcego, wiedzy o społeczeństwie, biologii, informatyki, geografii. W szkole ponadgimnazjalnej do współdziałania z nauczycielem bibliotekarzem skłaniają zapisy podstawy programowej takich przedmiotów, jak: język polski, język obcy, wiedza o społeczeństwie, wiedza o kulturze, biologia, przyroda, podstawy przedsiębiorczości, ekonomia w praktyce, geografia, informatyka (odpowiednio w zakresie podstawowym i rozszerzonym). Umiejętność samokształcenia, świadome-go wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystania informacji została opisana w podstawie programowej wszystkich przedmiotów, choć w różnym zakresie. Są to jednocześnie obszary dotychczasowej działalności bibliotek szkolnych, więc nauczyciele bibliotekarze bez kompleksów mogą zaangażować się w zalecaną współpracę.

Udział w realizacji podstawy programowej odbywa się także w mniej spektakularny sposób. Polega na wspieraniu uczniów podczas odrabiania przez nich prac domowych w czytelni lub w centrum multimedialnym oraz przygotowywania prac konkursowych. Nauczyciel bibliotekarz, udzielając instruktażu przy okazji wyszukiwania materiałów, weryfikacji danych, porządkowania faktów, staje się sprzymierzeńcem ucznia i nauczyciela w osiągnięciu umiejętności, które określa podstawa programowa.

Czy nauczyciel bibliotekarz włącza się w realizację podstawy programowej w szerszym zakresie niż przygotowanie uczniów do samokształcenia?

Zalecenie, by wszyscy nauczyciele współpracowali z nauczycielem bibliotekarzem, wynika z wielu dotychczasowych doświadczeń, kiedy to wspólna realizacja celów w znaczący sposób usprawniała pracę dydaktyczną i wychowawczą szkoły. Biblioteki do dziś są miejscami ciekawych i pożytecznych wydarzeń: wystaw, konkursów, imprez czytelniczych. Działania te, podejmowane we współpracy z nauczycielami wybranych przedmiotów, mogą kształtować kompetencje kulturalne i społeczne uczniów. Podstawa programowa odnosi się np. do znajomości różnych rodzajów sztuki, umiejętności odbioru tekstów kultury, udziału w życiu kulturalnym i do zagadnień dotyczących środowiska lokalnego. W wielu szkołach istnieje bogaty zbiór pomocy dydaktycznych w postaci tworzonych w bibliotekach działów regionalnych, gromadzących informacje o instytucjach, wydarzeniach, słynnych mieszkańcach regionu itp. Z uwagi na różnorodność bibliotecznych zadań zaangażowanie nauczycieli bibliotekarzy w takie dodatkowe przedsięwzięcia będzie okazjonalne.

Wspólne działania podejmowane w celu doskonalenia konkretnych umiejętności ucznia – określonych w podstawie programowej – pozwolą dostosować ofertę biblioteczną do rzeczywistych potrzeb. Warunkiem powodzenia jest świadomość roli, jaką biblioteka odgrywa w pracy dydaktycznej szkoły, oraz podjęcie współpracy z nauczycielem bibliotekarzem. 

Autor: Monika Nagowska

Artykuł ukazał się w numerze 03/2014 Biblioteki w Szkole